واکاوی پدیده گردوغبار در خراسان‌شمالی؛ از عوامل تا پیامدها

هر صبح که آفتاب بر فراز کوه‌های آلاداغ و شاه‌جهان طلوع می‌کند، مردم خراسان شمالی چشم به آسمان می‌دوزند؛ آسمانی که روزگاری به صافی آینه بود اما این روزها غباری سنگین آن را خاکستری کرده است.

گرد و غبار، میهمان ناخوانده‌ای است که نفس‌ها را تنگ، خانه‌ها را خاموش و چشم‌ها را اشک‌آلود کرده است.

بادهای گرم تابستان از جنوب استان، همراه خود خاک و ریزگردهایی می‌آورند که زندگی مردم بجنورد و دیگر شهرهای خراسان شمالی را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

گرد و غباری که از زمین‌های بی‌باران و حتی کشورهای همسایه می‌آید، یادآور شکنندگی طبیعت و ضرورت توجه جدی به حفاظت از منابع طبیعی است.

مادرانی را در خیابان‌های بجنورد می‌توان دید که با ماسک‌های سفید کودکانشان را در آغوش می‌کشند، سالمندانی که به سختی قدم برمی‌دارند و رانندگانی که حتی در روز روشن چراغ خودروها را روشن می‌کنند تا راه را بیابند.

شاخص آلودگی هوا در برخی روزهای این خطه به عدد ۵۰۰ می‌رسد؛ عددی که به معنای وضعیت بحرانی و خطرناک برای همه گروه‌های سنی است.

ریشه‌های پنهان گرد و غبار

گرد و غبار تنها حاصل وزش باد و خشکی زمین نیست. ریشه‌های آن در تغییر اقلیم، خشکسالی‌های مکرر، کاهش بارش برف و باران، چرای بیش از حد دام‌ها و بی‌توجهی به پوشش گیاهی نهفته است.

مراتع فقیر و خاک بی‌جان در جنوب استان، به‌ویژه در جاجرم، گرمه و اسفراین، بیش از دیگر نقاط مستعد فرسایش بادی‌اند.

ما هنوز نمی‌دانیم سهم دقیق کانون‌های داخلی و خارجی در این پدیده چقدر است

اما داستان تنها به اینجا ختم نمی‌شود. بادها غبار را از کیلومترها دورتر نیز به همراه می‌آورند؛ از بیابان قره‌قوم ترکمنستان گرفته تا دشت‌های عراق و استان‌های همجوار در این پدیده تاثیرگذار هستند.

گاهی هم فعالیت‌های انسانی چون شخم‌زدن‌های بی‌رویه، تخریب جنگل‌ها، و فعالیت سنگ‌شکن‌ها و کارخانه‌های آسفالت بر آلودگی هوای بجنورد می‌افزاید.

کارشناس منابع طبیعی در خصوص چرایی پدیده گرد و غبار در استان می‌گوید: بیش از ۹۰ درصد گرد و غبارها ناشی از فعالیت‌های انسانی است؛ از چرای بی‌رویه و شخم‌های غیراصولی گرفته تا ساخت‌وسازها و تغییر کاربری زمین در این موضوع تاثیر دارند.

سید جواد میری سلیمان ادامه می دهد: ما هنوز نمی‌دانیم سهم دقیق کانون‌های داخلی و خارجی در این پدیده چقدر است، اما آنچه روشن است، اینکه بدون پژوهش جامع نمی‌توان برنامه‌ای موفق داشت.

پیامدهای آشکار و پنهان

گرد و غبار تنها آسمان را خاکستری نمی‌کند؛ زندگی را در لایه لایه‌هایش تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

شاخص آلودگی هوای بجنورد در برخی روزهای سال به عدد ۵۰۰ می‌رسد

سلامت انسان‌ها: افزایش بیماران تنفسی، تشدید آسم و آلرژی، مشکلات قلبی و چشمی تنها بخشی از پیامدهاست.

بیمارستان‌ها در روزهای آلوده پر از بیمارانی است که از تنگی نفس و سرفه‌های شدید شکایت دارند.

محیط زیست: پوشش گیاهی ضعیف‌تر می‌شود، خاک حاصلخیز شسته و نابود می‌گردد و چرخه حیات در مراتع مختل می‌شود.

اقتصاد: کشاورزان از کاهش کیفیت محصول و دامداران از نابودی علوفه رنج می‌برند و حتی صنعت گردشگری که می‌توانست امیدی برای رونق استان باشد، در چنین روزهایی رو به رکود می‌گذارد.

آمارهای هشدار و زنگ خطر

طبق اعلام مدیریت بحران استانداری، مردم خراسان شمالی در سال جاری ۴۷ روز هوای ناسالم را تجربه کرده‌اند؛ در حالی‌که این رقم در سال ۱۳۹۷ تنها ۱۳ روز بود. این افزایش نگران‌کننده نشان می‌دهد که روند بحران رو به شدت گرفتن است.

با این حال، استان تنها چهار ایستگاه سنجش آلودگی هوا دارد که پاسخگوی نیاز گسترده برای پیش‌بینی و مدیریت شرایط نیست.

نخستین گام در مهار این بحران، شناسایی دقیق کانون‌های تولید غبار است

کارشناسان تاکید می‌کنند که نخستین گام در مهار این بحران، شناسایی دقیق کانون‌های تولید غبار است؛ چه در داخل استان، چه در استان‌های همسایه و چه در آن سوی مرزها. بدون این شناخت، هر اقدامی مقطعی و ناکارآمد خواهد بود.

از کاشت نهال و بیابان‌زدایی گرفته تا مدیریت صحیح مراتع و آبخیزداری، همه نیازمند برنامه‌ای جامع و هماهنگ‌اند.

حتی در سطح بین‌المللی، رایزنی با کشورهای همسایه برای مدیریت کانون‌های غبار اجتناب‌ناپذیر است.

خراسان شمالی استانی است با کوه‌های بلند، دشت‌های سرسبز و مردمی پرتلاش؛ استانی که شایسته آسمانی آبی و پاک است.

گرد و غبار هرچند نفس‌ها را به شماره انداخته و چشم‌ها را اشک‌آلود کرده است، اما هنوز می‌توان با علم، همدلی و اراده جمعی راهی برای بازگرداندن آسمان زلال یافت.

آسمان آبی، حق مردم این سرزمین است؛ حقی که باید برای آن جنگید، چه در عرصه طبیعت، چه در میدان سیاست و چه در دل جامعه.