به گزارش روابط عمومی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری به دنبال بارندگی های اخیر گروه پژوهشی هیدرولوژی و توسعه منابع آب پژوهشکده از محل طرح الگویی کاهش رواناب و رسوب در حوزه آبخیز وردیچ تهران گزارشی را در خصوص کارایی سامانه های استحصال آب باران تهیه کرده اند که در زیر به آن پرداخته می شود. در اینجا لازم است از دکتر باقر قرمزچشمه رییس گروه هیدرولوژی و توعه منابع آب تشکر و قدردانی شود.

شکل 1- نمایی از محدوده حوضه محدوده طرح الگویی احیای مناطق کوهستانی- ورک‌آباد وردیج

جغرافیای منطقه ورک آباد وردیج: حوضه ورک آباد وردیج در شمال غرب تهران و بالادست روستای ورک آباد واقع شده و فاصله آن از روستای وردیج 4.5 و تا امامزاده داود ۱۹ کیلومتر می‌باشد. این حوضه در غرب روستای وردیج، بین ارتفاع ۱۹۰۰ متر در خروجی تا ۲۳۱۰ متر در ارتفاعات واقع شده و شیب متوسط آن حدود 50 درصد و جهت  دامنه‌ها غالبا جنوبی است (شکل 1). مساحت حوضه حدود ۲۸۰ هکتار بوده و کاربری غالب آن را مراتع ضعیف تا متوسط از گیاهان درختچه‌ای شامل تک ‌پایه‌هایی از بادام وحشی و گیاهان مرتعی مربوط به خانواده‌های کاسنی- لگومینوز- گرامینه- نعنائیان- چتری تشکیل داده است. کاربری در حاشیه آبراهه اصلی اغلب کشاورزی و به صورت باغداری است. از نظر زمین شناسی، حوضه بیشتر از شیل و توف تشکیل شده است. خاک منطقه از کم عمق تا نیمه عمیق و برخی مناطق عمیق و بافت آن اغلب سبک بوده و در برخی نقاط تا نسبتاً سنگین متغیر می‌باشد.

اقلیم منطقه در روش طبقه بندی دومارتن "نیمه خشک " در روش طبقه بندی آمبرژه "نیمه خشک سرد" است. میزان بارندگی سالیانه 388 میلیمتر در سال با توزیع فصلی 5/23درصد در بهار،2/2 درصد در تابستان، 4/31 درصد در پائیز و 9/42 درصد در زمستان می باشد. با وجود اینکه تمرکز بارش در فصل زمستان سرد می‌باشد ولی در برخی از سال‌ها در تابستان بارش‌های اوروگرافیکی و یا همرفتی با شدت بالا و مدت کم رخ داده و در بخش‌هایی که پوشش گیاهی ضعیف بوده و یا تخریب شده باشد، باعث ایجاد سیل‌های مخرب می‌شود نمونه‌های آن را می‌توان در منطقه مشاهده کرد که نمونه بارز آن در شهریور سال ۹۷ و همچنین ۶ مرداد ۱۴۰۱ می‌باشد.

 پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در حوضه یاد شده با درخواست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در بخشی از حوضه، طرح احیای پوشش گیاهی کوهستانی را به‌صورت الگویی روش مبتنی بر یافته های تحقیقاتی به کار گرفت. در حال حاضر با روش‌های مختلف آبخیزداری نوین بعد از گذشت ۴ سال پوشش گیاهی انبوه در محدوده طرح ایجاد شده و نقش بسیار خوبی را در حفاظت آب و خاک ایجاد کرده است.

بارندگی و آثار آن : در مرداد ۱۴۰۱ کشور تحت تاثیر مانسون واقع شد دنباله‌ی آن تا دامنه جنوبی البرز نیز ادامه یافت و باعث ایجاد بارش‌‌های محلی شدید در بخش‌هایی از ارتفاعات استان تهران و به خصوص در محدوده امامزاده داوود و وردیج  شد. بر اساس گزارشات مردمی، زمان وقوع بارش از حدود ۱۲ نیمه شب مرداد شروع و به مدت حدود یک ساعت ادامه داشت. ایستگاههای باران سنجی در امامزاده داوود مقدار بارش را ۳۲ میلیمتر و در محدوده طرح ۲۴ میلیمتر ثبت کرده بودند. بارش یاد شده در هر دو منطقه سیل‌های شدید و ویرانگری را ایجاد نمود که در منطقه وردیج به دلیل رعایت حریم رودخانه‌ها خسارت کمتری به اراضی کشاورزی وارد شد. ولی به دلیل شدت بارش، در دامنه ها فرسایش زیادی ایجاد شده بود. به منظور بررسی و برآورد اولیه از خسارت سیل و میزان فرسایش، بازدید از منطقه صورت گرفت. در مسیر خروجی حوضه تا محدوده طرح، دامنه‌های پرشیب دچار فرسایش شدید سطحی و به ویژه شیاری شده بودند. دامنه‌های با رخنمون شیل که خاک آنها کم عمق بوده و پوشش گیاهی نیز از تراکم کمتری برخوردار بود، فرسایش شدید در آنها ایجاد شده بود. در اشکال (2 تا 4) نمونه هایی از میزان فرسایش به نمایش گذاشته شده است.  فرسایش شیاری در دامنه ها غالب بوده و عمق شیارها به بیش از 50 سانتیمتر می‌رسد. در برخی مواردی شیارها در دامنه تبدیل به خندق و آبراهه شده و عمق آن به حدود 5/1 متر میرسد که در شکل (3) بخوبی نمایان است. در مسیر از خروجی حوضه تا محدوه طرح، اغلب جاده در معرض فرسایش قرار گرفته و یا رسوب بخشی از آن را پوشانده و مسدود کرده بود. مواد فرسایش یافته دامنه ها وارد آبرهه‌ها و رودخانه شده و رسوبات زیادی را در آنها بجای گذاشته و باعث خسارات زیاد به باغ هایی که در حاشیه رود ها داخل رودخانه بودند وارد نموده بود.

شکل 2- نمایی از فرسایش شیاری و سطحی که در رخداد بارش 6 مرداد ایجاد شده است ( حدود یک کیلومتری پایین دست حوضه)

شکل 3- نمایی از فرسایش شیاری و سطحی که در رخداد بارش 6 مرداد ایجاد شده است ( حدود یک کیلومتری پایین دست حوضه که جاده باعث تشدید فرسایش شده است.)

شکل 4- نمایی از فرسایش شیاری و سطحی که در رخداد بارش 6 مرداد ایجاد شده است ( حدود دو کیلومتری پایین دست حوضه)

 در محدوده طرح، رواناب مدیریت شده و به جز در بخشهایی از آن که رواناب از بالادست وارد محدوده طرح می‌شود، آثار رواناب در بخشهای دیگر آن مشاهد نشد. همچنین فرسایش سطحی و یا شیاری در دامنه‌های محدوده طرح مشاهده نشد و سطوح آبگیر حاشیه درختان به خوبی رواناب را حفظ نموده بودند که در شکل (5) نمونه آن آورده شده است. همچنین وضعیت فرسایش در دامنه در شکل (6) نشان داده شده است که با مقایسه آن در پایین دست محدوده طرح (شکل‌های 2 تا 4) حکایت از کارایی بالای طرح الگویی دارد.

شکل 5- نمایی از سطوح آبگیر که به خوبی رواناب را مدیریت نموده اند

 برآورد اولیه مقدار فرسایش: برای برآورد میزان فرسایش از روش ترانسکت، استفاده شد. همانگونه که بیان شد، فرسایش شیاری در منطقه غالب بوده و دیگر اشکال فرسایش کمتر مشاهده شده اند. برای محاسبه فرسایش در یک دامنه با فرسایش متوسط که بیانگر نماینده کل منطقه باشد، انتخاب شد. دامنه با عرض حدود 40 متر در میانه دامنه انتخاب شد عمق و عرض شیار اندازه گیری شد  در شکل 7 اندازه نیمرخ آن، آورده شده است. متوسط عمق حدود 4 سانتیمتر خاک در اثر فرسایش شیاری از دسترس خارج شده است. با لحاظ دیگر اشکال فرسایش، عمق خاک از دست رفته به بیش از 5 سانتیمتر می‌رسد. با این وصف میزان متوسط فرسایش در این رخداد بارش 500 متر مکعب و یا 700 تن در هکتار برآورد می‌شود. درصورتیکه در محدوده طرح میزان فرسایش نزدیک به صفر بوده و آثار خاصی از فرسایش مشاهده نشد. با توجه به وسعت 100 هکتاری محدوده طرح، حدود 70 هزار تن خاک حفاظت شده و همچنین مقدار قابل توجهی رواناب نفوذ و علاوه بر جلوگیری از خسارات در پایین دست، جریان زیر قشری را نیز تقویت نموده است.